نياز انسان به راهنمايي و مشورت با ديگران در تصميم گيري، انتخاب و به کار گيري راه حل هاي مناسب در زندگي، بر کسي پوشيده نيست . به خصوص در سنيني که فرد تاچار به انجام انتخاب هاي مهمي است. مسلما چنين مشاوره ها و راهنمايي هايي کمک شايان توجهي در اقدامات درست و مناسب او خواهد داشت و از خطا رفتن راه ها و تصميمات انتخابي جلوگيري خواهد نمود. بيشتر عدم موفقيت ها، شکست و در نيمه راه ماندن ها، ناشي از عدم داشتن اطلاعات کافي در زمينه موضوع و انجام انتخاب هاي نادرست است. از اين رو، چنان چه انجام مشاوره درزمينه هاي مختلف، مثل مشاوره ازدواج، مشاره در شرايط بحراني، مشاوره شغلي و غيره اهميت دارد، در زمينه تحصيلي نيز حايز اهميت فراوان است. حضرت علي (ع) فرمودند: «من مشاور دوي الالباب دل علي الرشاد» کسي که با صاحبان فرد مشاوره کند به سوي رشد (سعادت) هدايت مي شود.

امروزه اهمیت و جایگاه استفاده از خدمات مشاوره‌ای و روانشناختی بیش از پیش بر ما نمایان است.

در حقیقت هرچه بر میزان تحصیلات و آگاهی مردم افزوده می‌شود و هرچه زمان به جلوتر گام برمی‌دارد، علاقه افراد جهت اخذ مشاوره و راهنمایی از مشاورین باتجربه و خبره بیشتر و بیشتر می‌شود.
شاید بتوان گفت در جامعه ما دیدگاه مردم نسبت به مشاوره نسبت به 2دهه پیش مثبت‌تر و بهتر شده است. اگر زمانی تصور بر این بود که روانشناسان صرفا با بیماران روانی سر و کار دارند و هرکس تحت نظر روانشناس یا روانپزشک باشد، فردی است مسئله‌دار و نمی‌توان روی او حسابی باز کرد، حالا بسیاری از خانواده‌ها متوجه غیرمنطقی بودن این نوع طرز فکر شده و با روی گشاده به روانشناسی و مشاوره نگریسته و از این خدمات استفاده می‌‌کنند.

حالا دیگر کمتر کسی یافت می‌شود که مراجعه به روانشناس یا مشاور را محدود به وجود بیماری روانی بداند و دیگر اینکه استفاده از تجربیات کسانی که از این خدمات بهره‌مند شده و نتیجه مطلوب‌تری گرفته‌اند منجر به ایجاد رویکرد مناسب‌تری به این موضوع شده است. امروزه با جا افتادن بیشتر این نقش و افزوده شدن بر تعداد روانشناسان و مشاورین و همچنین گسترش دفاتر و کلینیک‌های مشاوره،‌ دسترسی افراد جهت مراجعه و گرفتن مشاوره بیشتر شده تا آنجا که در حال‌حاضر در دادگاه‌ها، کلانتری‌ها و مراکز بهداشتی و درمانی نیز شاهد حضور روانشناسان و مشاورین هستیم.

توجه به شیوه‌های زندگی نوین و پیچیده‌تر شدن شرایط زندگی افراد با استرسها و فشارهای حاصل از این زندگی مواجه هستند. مشاوره خانواده فرآیندی است که راه کارهای مناسب برای سازگاری افراد با این شرایط ومدیریت استرس فراهم می‌سازد. علاوه بر این چنین شرایط پیچیده زندگی نیاز افراد به دریافت اطلاعات مناسب در زمینه‌های مختلف را موجب می‌شود. از اینرو مشاوره خانواده چنین وظیفه‌ای را بر عهده می‌گیرد، به ارائه راهنمایی ، اطلاع رسانی و حل مسائل خانوادگی مبادرت می‌ورزد.

موضوعات زیادی هستند که می‌توان برای آنها از نظرات تخصصی مشاورین و روانشناسان استفاده کرد؛ از جمله:مشاوره پیش از ازدواج، مشکلات بین فردی زوجین و والدین با فرزندان یا فرزندان با والدین، مشاوره شغلی، مشاوره تحصیلی، اعتیاد، پرورش و تربیت کودکان و نوجوانان، اضطراب، افسردگی، وسواس، تشخیص عقب‌ماندگی ذهنی و بیش‌فعالی، سنجش هوش، سنجش رغبت شغلی و....
حیطه‌های کاری مشاورین بسیار گسترده شده و روانشناسان و مشاورین در صور مختلفی مشغول کمک‌رسانی به همنوعانشان هستند از جمله؛ مشاوره فردی و گروهی، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی و مشاوره تلفنی.

 

اهداف راهنمايي و مشاوره

راهنمايي داراي دو هدف عمده است: يکي هدف آني و نزديک و ديگري، هدف غايي و نهايي. هدف نزديک راهنمايي، ياري کردن فرد است در حل مسايل زندگي و رفع مشکلات مادي و خانوادگي، انتخاب رشته تحصيلي، شغل و غيره. در همه اين موارد، راهنمايي با توجه به اوضاع و احوال مدرسه، جامعه، خصوصيات و کيفيات فرد به کمک و ياري شخص مي‌پردازد. در واقع، در اين مرحله، راهنمايي پيشگيري و علاج واقعه قبل از وقوع است؛ زيرا با شناخت فرد و آشنا ساختن او به فرصت هاي مناسب و موقعيت‌ها، موارد موفقيت يا عدم موفقيت را برايش روشن مي سازد و مانع مي‌شود که مساعي وقت، سرمايه مادي و معنوي خود را در راهي ناشناخته صرف کند.⁴

اما هدف غايي راهنمايي آن است که، آدمي خود بتواند با دانش و آگاهي به حل مسايل و مشکلات خويش بپردازد، در مراحل مختلف حيات و پيشامدهاي آن، تصميمات عاقلانه و هوشيارانه اتخاذ نموده و هدف‌هاي با ارزشي براي خود انتخاب کند. بيهوده از شغلي به شغل ديگر نپردازد، از شاخه اي به شاخه ديگر نجهد. درواقع، هدف غايي راهنمايي، خودرهبري است. اين دو هدف، در حقيقت جدا از يکديگر نيستند. راهنمايي آني و نزديک، شرط لازم و مکمل راهنمايي غايي و خودـ رهبري است.

همواره در طول تاريخ، افراد بشر در طول زندگي خود با مشکلات و مسايل رواني و رفتاري زيادي مواجه و براي حل آنها، به رهبران و دانشمندان ديني، معلمان، مشاوران و راهنمايان مجرب و متخصص مراجعه مي‌کرده‌اند. امروزه، بيش از گذشته، مردم به مشاوره و راهنمايي نيازمندند؛ زيرا نظر به تنوع نيازهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي رواني عاطفي و ... افزايش روزافزون افراد نيازمند راهنمايي و مشاوره، مسايل رواني و رفتاري، پيچيده‌تر گرديده و جلوه‌هاي بيش‌تري پيدا کرده است. با اين حال، مراجعه به مشاوران به دليل فقر، کمبود وقت، و يا تعداد کم مشاوران مجرب و يا اشغال آنان براي همگان ميسر نيست.

هدف از مشاوره، شناخت توانايي‌ها و استعدادهاي بدني، رواني، عاطفي، عقلي، اجتماعي، اخلاقي افراد و کمک به رشد همه جانبه آنها و پيشگيري از ابتلاي آنان به مشکلات رواني است. مشاوره و کارشناسان روان درماني سعي مي‌کنند، چگونگي زندگي مفيد و خالي از مشکل را به افراد بياموزد و از آنان شخصيتي بسازد که بتواند به خوبي با خود، ديگران و محيط، تعامل نموده، و به هدف‌هاي عالي تعليم و تربيت و به حيات و زندگي واقعي نايل شوند. خداوند در قرآن مي فرمايد؛«يا ايها الذين امنو استجيبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما يحيکم...» اي مومنان! خدا و رسول (ص) را اجابت کنيد (و به راهنمايي ها و ارشادهاي اولياي دين عمل کنيد)، ايشان شما را به آن چه باعث حيات شما در آن است، راهنمايي مي‌کنند.)(انفال:24)

راجرز معتقد است که هدف اصلي اکثر حرفه‌هاي ياري دهنده، که مشاوره و راهنمايي هم جزء آن است، اين است که رشد شخصي را افزايش دهند و رشد رواني فرد را به جانب يک بلوغ اجتماعي تعالي بخشد.

انواع راهنمايي و مشاوره

راهنمايي و مشاوره در عرصه هاي گوناگون، به تناسب نوع مشکلات فرد، مطرح مي شود. در ذيل به چند نمونه اشاره مي شود؛

1. 1. راهنمايي تحصيلي

مشاوره تحصيلي به دانش آموزان کمک مي کند تا ويژگي ها و استعدادهاي خود را بهتر بشناسند و به شرايط و خصوصياتي که يا توجهي به آنها نداشته اند و يا ميزان توجه به آنها کمتر بوده است، با دقت بيشتري نگاه کنند. علاوه بر اين، اطلاعات آنها را در زمينه هاي مختلف تحصيلي بالاتر بوده و در صورت وجود نواقصي در عملکردشان، آنها را شناسايي کرده و راه حل هايي براي رفع نواقص ارايه مي کند. به اين ترتيب، دانش آموزان مي توانند عملکرد بهتري نسبت به قبل در زمينه درسي داشته باشند. انتخاب هاي مفيدي انجام دهند و اشکالات احتمالي را رفع نمايند.

هدف از اين نوع راهنمايي، کمک کردن به دانش آموز و دانشجو در انتخاب دروس يا رشته‌هاي تحصيلي، اطلاع از مقررات مدرسه، دانشگاه، آگاهي از مقررات امتحاني، بر طرف کردن مشکلات درسي و هر مسئله و مشکلي که ممکن است در کلاس درس و يا محيط تحصيلي براي دانش آموز و يا دانشجو پيش آيد.

راهنمايي تحصيلي براي والدين

درامر تحصيل فرزندان، خانواده و والدين نقش به سزايي دارند. به طوري که عامل خانوده از عوامل مهم در زمينه پيشرفت تحصيلي دانش آموز يا وقوع افت تحصيلي است. انگيزه ها و علايق تحصيلي دانش آموز در خانواده شکل مي گيرد و به آن جهت داده مي شود و مسيري براي هدايت آن فراهم مي شود. خانواده سرعت دانش آموز را در رسيدن به اهداف تحصيلي تنظيم مي کند. خانواده بدون انگيزه، بدون اطلاع و غير فعال، موجب کاهش سرعت دانش آموزان با استعداد مي شوند. از اين رو، در فرايند مشاوره تحصيلي، لزوم انجام مشاوره با والدين ضرورت و اهميت خاصي پيدا مي کند. لذا به نظر مي رسد، والدين و به طور کلي خانوده نيز اطاعات کافي از ويژگي ها و استعدادهاي فرزندان، اطلاعات بيشتري در زمينه هاي تحصيلي کسب کنند و کمک ها و ياري هاي مفيدي براي فرزندان دانش آموز خود فراهم کنند.

2. راهنمايي حرفه‌اي

اين نوع مشاوره در زمينه انتخاب شغل، حرفه و کار کاربرد دارد. بديهي است افراد را بايد به مشاغلي هدايت کرد که استعداد و سوابق و تجارب لازم را براي آن داشته باشد. جنبه ديگر هدايت حر فه‌اي، آگاه کردن افراد از امکانات و موقعيت هاي شغلي در دنياي اوست

3. راهنمايي گروهي

اين نوع مشاوره، به ارشاد گروهي کساني مي پردازد که مشکلات مشابه دارند. مانند آگاه کردن آنان از مقررات بهداشتي، مقررات آيين نامه‌هاي امتحاني، رعايت اصول ايمني، تشکيل کنفرانس‌هاي عمومي، به منظور اطلاع شاگردان از امکانات تحصيلي و شغلي آينده و نظاير آن.

4. راهنمايي سازشي يا انطباقي

در اين روش، راهنما به سازش و منطبق کردن فرد با خويشتن، دوستان، اطرافيان و يا محيط مي پردازد. راهنمايي سازشي، گاهي بسيار آسان است؛ نظير آشنا کردن فرد با موقعيت‌ها و فرصت‌هايي که براي او هست و گاه بسيار مشکل و سخت. چه بسا برخي افراد به علل گوناگون رواني، مادي، خانوادگي و نظاير آنها نمي‌توانند با محيط يا خانواده و دوستان خود سازش پيدا کنند. بديهي است تشخيص اين نوع مشکل، امري است دقيق و دشوار و احتياج به اطلاع کافي از فنون روان شناختي و مخاطب شناسي دارد. گاهي نيز سازش دادن از عهده راهنما خارج است. در اين صورت، راهنما بايد از افراد متخصص و روان پزشکان کمک بگيرد و يا فرد را به مراکزي که براي اين نوع بيماري رواني وجود دارد، ارجاع دهد.

5. راهنمايي فردي

اين شيوه، اختصاص به ارشاد و هدايت در مسايل فردي و مشکلات شخصي دارد. نظير مشکلات مادي، خانوادگي، سازگار ساختن فرد با دوستان و همکلاسان و ...

6. مشاوره اجتماعي

راهنمايي و مشاوره در اين بخش به مسايل اجتماعي اختصاص دارد. افراد و اشخاص، اعم از دانش آموز يا کارمند، کاسب، تاجر و غيره مي‌توانند هنگام گرفتاري‌ها و مشکلات اجتماعي، به مراکزي که اختصاص به اين نوع مشاوره‌ها دارد، مراجعه کنند و با افراد متبحر و متخصص، که در اين مراکز به کار اشتغال دارند، به مشورت بپردازد.

مشاوره خانواده

اهمیت و لزوم مشاوره خانواده

با توجه به شیوه‌های زندگی نوین و پیچیده‌تر شدن شرایط زندگی افراد با استرسها و فشارهای حاصل از این زندگی مواجه هستند. مشاوره خانواده فرآیندی است که راه کارهای مناسب برای سازگاری افراد با این شرایط ومدیریت استرس فراهم می‌سازد. علاوه بر این چنین شرایط پیچیده زندگی نیاز افراد به دریافت اطلاعات مناسب در زمینه‌های مختلف را موجب می‌شود. از اینرو مشاوره خانواده چنین وظیفه‌ای را بر عهده می‌گیرد، به ارائه راهنمایی ، اطلاع رسانی و حل مسائل خانوادگی مبادرت می‌ورزد

موضوعات قابل طرح در مشاوره خانواده

هر چند می‌توان گفت که بطور کلی تمام زمینه‌هایی که با خانواده و مسائل آن مرتبط هستند به عنوان موضوع قابل طرح در مشاوره خانواده مطرح هستند، اما به مواردی از موضوعات رایج در این فرآیند اشاره می‌شود:

ازدواج و تشکیل خانواده یا مشاوره قبل ازدواج

هر چندمشاوره قبل از ازدواج عموما اصطلاح کلی‌تری است و زمینه‌های مختلف را در جریان ازدواج در بر می‌گیرد از جمله مشاوره‌های پزشکی و ژنتیکی. اما مشاوره قبل از ازدواج از لحاظ روان شناختی موضوع بسیار مهمی است که امروزه مورد توجه فراوان قرار گرفته است. آشنایی افراد با مشکلاتی که اغلب بعد از ازدواج منجر به پدیده‌های شومی چون طلاق می‌شود، انگیزه افراد را برای انجام مشاوره قبل از ازدواج از لحاظ روان شناختی برانگیخته است.

چنین فرآیندی به جوانانی که قصد ازدواج با یکدیگر را دارند کمک خواهد کرد، اطلاعات مناسب و کاملتری از ویژیگیهای یکدیگر کسب کنند و تنها به معیارهای ظاهری به عنوان ملاک انتخاب همسر توجه نکنند. در این راستا روانشناسان و مشاوران کمک شایان توجهی در جهت شناسایی افرادی که ازدواج آنها با یکدیگر اغلب مشکل آفرین بوده و ازدواجهای ناموفقی را سبب می‌شوند، می‌نمایند. به عنوان مثال ازدواج یک فرد درون گرا با یک فرد برون گرا و در سطوح تخصصی‌تر ، افراد ناایمن اجتنابی با افراد ناایمن دوسوگرا. مشاوران خانواده در این فرآیند از انواع مصاحبه و در صورت نیاز ازآزمونهای روانیاستفاده می‌کنند.

تربیت فرزندان

مقوله تربیت فرزندان از موضوعات بسیار مهمی است که اغلب مشاوران خانواده ، مراجعین زیادی در این راستا دارند. بطوری که خانواده‌ها با افزایش اطلاعاتی که در زمینه تربیت مناسب فرزندان و لزوم آن پیدا کرده‌اند و رغبت فزاینده در جهت آموزش راهکارهای مناسب برای تربیت کودکان و نوجوانان خود نشان می‌دهند. در این زمینه خدمات مشاوران ممکن است درزمینه آموزش و ارائه راهنمایی باشد و یا زمینه حل یک مشکل تربیتی. در موضوع اول مشکلی اتفاق نیافتاده و خانواده راغب است به صورت پیشقدم مطالبی مفید را در زمینه تربیتی بیاموزد، اما در موضوع دوم اغلب بعد از بروز مشکل است که خانواده مراجع می‌کنند و در جهت حل مشکل اقدام می‌کند. به عنوان مثال خانواده‌هایی که متوجه شده‌اند فرزند آنها مدتی است دروغهای زیاد می‌گوید.

شیوه‌های ارتباطی مناسب بین همسران

روابط موجود بین اعضاء خانواده در سلامت خانواده و اعضاء آن از جنبه‌های مختلف جسمی ، روانی و اجتماعی اهمیت فراوانی دارد. بسیاری از مشکلاتی که بین همسران رخ می‌دهد و گاه آنها را تا مرحله طلاق پیش می‌برد به خدشه بودن روابط بین آنها مربوط است و اگر بررسی دقیقی صورت بگیرد، می‌بینیم که در واقع هیچ مشکل جدی و حادی مطرح نبوده است. در این مقوله مشاوره خانواده تلاش می‌کند به همسران بعد از تشکیل خانواده آموزشهای لازم را بدهد، به آنها را در شناخت یکدیگر کمک نماید. همچنین به آنها کمک خواهد کرد شکل مناسبی به روابط خود بدهند، شیوه‌های مناسب ارتباط با یکدیگر بشناسند و از همه مهمتر به تفاوتهای موجود بین زن و مرد که اغلب مشکلات ارتباطی را به بار می‌آورد، آشنا شوند.

بررسی اختلافات خانواده و ارائه راهکارهای مناسب

هر چند وجود برخی مشکلات در اکثر خانواده‌ها به صورت جزئی و خفیف طبیعی به نظر می‌رسد، اما خانواده‌هایی نیز وجود دارند که با مشکلات حادتری روبرو هستند. بحث و بررسی این نوع اختلافات در جریان مشاوره خانواده اغلب کمک شایان توجهی به این خانواده‌ها می‌کند. هر چند در گذشته حل چنین مسائلی اغلب به صورت ریش سفیدی و کمک بزرگان خانواده صورت می‌گرفت. ولی آنچه اهمیت مشاوره خانواده را امروزه در این قبیل مسائل بارزتر می‌سازد دور شدن خانواده‌ها از یکدیگر و فقدان اطلاعاتی مناسب افراد در زمینه مسائلی است که خانواده با آن روبروست. در چنین جلساتی اغلب اعضاء مشکل‌دار و حتی اعضاء غیر مشکل‌دار شرکت می‌کنند. از جمله این مشکلات عبارتند از اختلافات مربوط به خانواده‌های همسران ، دخالت آنها و یا سایر عوامل و ... .

مشکلات روحی اعضاء خانواده

وجود یک عضو که از لحاظ روانی دارای مشکلاتی است تأثیرات زیادی روی بافت خانواده دارد. این مشکلات چه خفیف باشند مثل یک افسردگی خفیف و چه عمیق باشند، مثل وجود یک فرد اسکیزوفرن یا عقب مانده ذهنی در خانواده قابل توجه هستند. با توجه به اینکه این دسته از مشکلات اغلب کل اعضاء را می‌تواند به نحوی تحت تاثیر قرار دهد مشاوره با کل اعضاء خانواده لازم به نظر می‌رسد. به عنوان مثال آموزش خانواده‌ای که یک عضو معتاد دارد. به عبارتی مشاوره خانواده در این کارکرد خود علاوه بر شناسایی و ارجاع مناسب اختلالات روانی مثل انواع افسردگی،اضطرابها،اختلالات شخصیت،اختلالات روان تنی،اختلالات جنسی،اختلالات سوء مصرف مواد، آموزشهای لازم را برای سایر اعضاء سالم خانواده ارائه می‌کند.

وضعیت فعلی مشاوره خانواده در ایران

امروزه در کشور ایران ما این فرآیند گسترش فراوانتری نسبت به گذشته پیدا کرده است. مردم اطلاعات بیشتری در زمینه انواع مشکلات پیدا کرده‌اند و به لزوم انجام مشاوره تمایل بیشتری نشان می‌دهند. با افزایش گرایش مردم به انجام مشاوره‌های خانواده در زمینه‌های گوناگون ، مراکزی که چنین خدماتی را ارائه می‌دهند نیز افزایش چشم گیری داشته‌اند. این مراکز در دو دسته دولتی و خصوصی انجام وظیفه می‌کنند. استفاده از خدمات دولتی به علت پایین بودن هزینه جلسات که اغلب تعداد جلسات هم زیاد است طرفداران بیشتری پیدا کرده است. مراکز وابسته به بهزیستی، بیمارستانها ، ادارات بیمه و کارخانجات معمولا چنین خدماتی را ارائه می‌کنند ولی در حال حاضر می توان گفت تنها متولی قانونی این امر سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران است و متقاضیان دریافت مشاوره از بخش خصوصی ، داشتن مجوز از سازمان نظام روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران را برای مراکز مشاوره مد نظر قرار دهند .